Van Newton tot de Taliban

Vooraf:

Deze tekst is geschreven in augustus 2001 (nog net voor er sprake was van Afghanistan binnen te vallen)
Het artikel is ook verschenen in "Amnestiepers" (blad van Amnesty International schrijfkern Ieper)

Isaac Newton (1642-1727) staat bekend als een heel groot wetenschapper en tevens als een groot rationalist. Terecht, want dat was hij.
Hij is ook zowat het symbool geworden van de rationele wetenschapper, die gebroken heeft met religie, alchemie, mystiek, de middeleeuwen en weet ik veel. Dit is echter compleet ten onrechte.
Hieromtrent de Leidse geschiedkundige en specialiste op het gebied van alchemie, dr. Heleen de Jong:

"… Newton heeft heel wat onderzoek gedaan in de hermetische filosofie. Hij kende de alchemistische literatuur vanaf 't begin. De Griekse alchemisten, de Arabische, de middeleeuwse, en deze uit de Renaissance. En hij nam ze zeer, zeer serieus." (1)

Zoals zovele groten der aarde werd hij niet ten volle begrepen, en heeft men met het stuk dat men wel begreep, en dat in het eigen enge kraam pastte "zijn" imago opgebouwd. Het lijkt een vast fenomeen te zijn. Zo heeft Karl Marx ooit eens gezegd: "ik ben geen marxist", of anders gezegd, ook hij kon zich niet vinden in wat zijn volgelingen van hem hadden gemaakt.

Wat is de onderliggende reden van deze misvatting? Het heeft ongetwijfeld te maken met bewustzijn. Bewustzijn is niet iets dat er is of niet is, het bestaat in gradaties, gaande van compleet onbewust tot - zoals bij de groten der aarde - heel groot bewustzijn. Bewustzijn heeft ook - naar ik vermoed in vrij sterke mate - met dimensies te maken, en iedere keer dat we naar een dimensie hoger of lager gaan, maken we een sprong.
De wereld om ons heen werkt in drie dimensies, wat met een relatief laag bewustzijn overeenstemt. Wie in vier dimensies kan werken, heeft een veel hoger bewustzijn. Een typisch verschil tussen hoog en laag bewustzijn is - voor zover ik het zie althans - dat in hoger bewustzijn er fundamenteel "en … en" bestaat, terwijl in lager bewustzijn "of… of" geldig is.
Om terug te keren tot Newton: hij had een hoog bewustzijn, voor hem was "en … en" de regel, concreet: én rationeel denken én verdiepen in alchemie. Zijn volgelingen echter, die dit heel hoge bewustzijn niet hadden, vielen terug op het veel lagere "of … of". Concreet: iemand is óf rationalist óf geïnteresseerd in alchemie, mystiek en dergelijke. Kleine geesten kunnen er niet bij dat het mogelijk is om beiden te combineren (voor hen telt alleen "of … of"). Aangezien Newton een groot rationalist was, kon hij dus - aldus mensen met een lager bewustzijn - zich niet vinden in niet-rationele zaken zoals alchemie en mystiek. Het lagere bewustzijn haalt de groten der aarde naar beneden (en zet ze eventueel op een stenen voetstuk, waar ze ook al geen boodschap aan hebben).

Waneer we nog verder zakken in bewustzijn, dan komen we van laag bewustzijn tot "mini-bewustzijn", en daar is "of … of" verder verkrampt tot "tegenover", het ene tegenover het andere, wat leidt tot regelrechte vijandschap zoals fundamentalisme, racisme en dergelijke.
Fundamentalisme gaat zich vastbijten in eigen overtuigingen, en meestal komt religie - in zijn bekrompen vorm - hierbij kijken. Voor de groten der aarde - denk bijvoorbeeld aan Ghandi - maakt het niet uit of iemand christelijk, hindoe, moslim of Sikhs is. Volgens hen leidt én de ene religie, én de anderen tot hoger bewustzijn, en tot God zo u wil. Bij lager bewustzijn is het óf die religie, óf die andere. Bij "mini-bewustzijn" komt men echt tot verkramping. De levensbeschouwing en religie op zich wordt ontdaan van elk bewustzijn en meteen van elke menselijkheid, laat staan goddelijkheid, en wat nog rest zijn zeer harde strikte wetten die dan als dé waarheid verkondigd worden. Wanneer de leiders van een dergelijk syteem bovendien nog politieke macht hebben ook - zoals bij de Taliban - dan komen we tot een totalitaire staat, zoals in Afghanistan, waar dwaasheid ("mini-bewutzijn") troef is.
Niet alle Afghanen zijn echter dwaaskoppen. Stilaan groeit ondergronds het bewustzijn en het verzet tegen de grote bekrompenheid. Vroeg of laat komt dit boven. Misschien komt er wel een grote der aarde uit voort.

"En … en", het is zo groot, maar het is niet iedereen gegeven. Velen stellen zich tevreden met het minder hoge "of … of". Anderen plooien zich totaal terug in een of andere bekrompenheid zoals fundamentalisme er een is. Arme kleine geesten! Het is tijd om op te staan. En opstaan, én tot inzicht komen, en van daaruit verder gaan, de 21ste eeuw inwandelend.

Nawoord (dec. 2003):
Bij het (her)lezen van de Bhagavad Gita (*) viel mij op dat "en", "of" en "tegenover" sterk overeenkomen met de drie Guna's van Prakriti (de kwaliteiten van de wet van de natuur), met name sattva, rajas en tamas (zuiverheid, passie en onwetendheid).

Toegevoegd (okt. 2015):
De volgelingen van Newton hebben "de helft van Newton afgesneden en gedumpt". De overblijvende helft hebben ze aanbeden. Ze hebben Newton op een voetstuk gezet. Maar in werkelijkheid is het "een halve Newton" die op dat voetstuk staat. (2)