Atheïstisch, theïstisch, religie en mystiek

Deze tekst maakt deel uit van "Ingebundeld 2007: De moeizame aanvang van de 21ste eeuw*".

Wederzijds begrip

Wat is atheïstisch? Wat is theïstisch? Wat is religie? Wat is mystiek in dit geheel? Dit zijn de kernvragen die hier aan de orde zijn.
Een overzicht van de verschillende (atheïstische en theïstische) religies komt hier niet aan bod (1).

"Theos" is het Griekse woord voor God. "A" betekent niet. "Anti" betekent tegen.

Er is de gelovige (de theïst),
en er is de atheïst.
Er ontbreekt een Nederlands woord:
de anti-theïst *.

Meestal wordt atheïsme als anti-theïsme aanzien, met heel veel verwarring tot gevolg. Anti-theïsme wordt hier niet behandeld.

Theïstisch en atheïstisch. Drie woorden, het belangrijkste van de drie is - anno 2007 - het middelste, met name "en".
Het lijkt me in deze jaren belangrijk dat samengewerkt wordt tussen de verschillende religies, en dan denk ik niet alleen aan oecumene, wat zich beperkt tot alleen christelijke bewegingen onderling, maar ook bijvoorbeeld tussen Hindoeïsme en Christendom. Er bestaan dergelijke samenwerkingen, bijvoorbeeld Boeddhistische en Katholieke monniken die nauwe contacten met elkaar onderhouden, of katholieke abdijen waar Zen gegeven wordt. De doorsnee-mens heeft hier echter nauwelijks of geen weet van.

Het wederzijds begrip tussen verschillende meningen en verschillende religies groeit. Deze evolutie zal zich hoogst waarschijnlijk doorzetten de volgende jaren. Het wordt dus meer en meer "en" en niet "of"
"Of" betekent het ene of het andere, wat in de praktijk heel vaak neerkomt op "mijn mening is dé waarheid".

Naast "en" en "of" is er nog "tegenover" (2), confrontatie, fundamentalisme. Naar mijn aanvoelen houdt dit geen stand, ook al zullen we er nog enkele jaren mee geconfronteerd worden, zeker in het Midden Oosten. Momenteel is het zelfs zo dat de ene fundamentalist de andere uitmoordt (3), een triest gebeuren.
Vaclav Havel zei:

Ga om met mensen die de waarheid zoeken,
maar vlucht voor hen die haar gevonden hebben.

Fundamentalisten halen en vertekenen het nieuws. Zo is Vlaanderen vooral bekend om zijn extreemrechtse partij. Is dit Vlaanderen? Nee toch, maar het is wel een beeld dat vele buitenlanders (en Walen) over de Vlamingen hebben. Waarom? Dit haalt het nieuws.

Samengevat: willen we tot wederzijds begrip komen, dan is het nodig dat we ons op "en" richten. Deze tendens is trouwens ingezet en zal zich ongetwijfeld verder doorzetten.

Atheïstische en theïstische uitleg

Het komt me voor dat er voor alle diepe verschijnselen zowel een atheïstische als een theïstische uitleg bestaat.

Enkele voorbeelden:

Hieronder worden enkele concrete voorbeelden uitgewerkt.

Er eens een nachtje over slapen

Er bestaat een volkse uitdrukking die zegt: "Ik ga er eens een nachtje over slapen" (4). Hoe gaat dit in zijn werk?
Theïstisch kan je het verklaren onder meer via genade, via engelen of via andere tussenkomsten.
Atheïstisch kan je zeggen dat je aansluit op de grote Bron, van waaruit een energie stroomt die door je heen gaat (5).
Engelen? Energieën? Beiden lijken mij mogelijk, en hebben - via het onderbewuste toegang - tot zeer diepe lagen van de Mens. Naar mijn mening zijn engelen en energieën gewoon hetzelfde, maar vanuit een andere invalshoek bekeken.
Het doet me ook denken aan de kwantumfysica *. Daarin komt het vrij vaak voor dat er tegelijk twee evenwaardige mogelijkheden zijn, die zelfs allebei noodzakelijk zijn om het geheel te omvatten (6).

Wat verbonden is, kan geen mens scheiden.

Deze uitspraak is bij ons vooral gekend in de theïstische versie, met name:

Wat God verbonden heeft kan een mens niet scheiden

Deze uitspraak wordt direct in verband gebracht met het huwelijk. Persoonlijk heb ik er diepe twijfels over of deze uitspraak (alleen maar) over het huwelijk gaat, wat algemeen aangenomen wordt. Algemeen aangenomen? Destijds werd ook algemeen aanvaard dat de aarde plat was, een algemeen aanvaard iets is daarom nog geen waarheid.

In de mystiek, vooral in atheïstische maar ook in de theïstische (7), gaat men nog een stuk verder: alles is één. Het is het rationele aspect van de mens (het denken) dat scheidingen aanbrengt (en ook nodig heeft om te kunnen functioneren). Wanneer alles één is, is er niets om te scheiden.

Scheiden is nochtans ook nodig: zonder de minste scheiding is alles puur Zijn, maar dan gebeurd er ook niets (zo zie ik het toch). Een zekere scheiding is nodig voor worden. Worden is geboren in Zijn, maar kent ook tijd, er gebeurd ook iets. Bij worden is er een zekere scheiding (8), maar er is geen twijfel over dat beiden samen horen.

"Alles is één" is een atheïstische uitspraak. Wanneer je aan dit één de naam God toekent, dan kom je in theïsme. Atheïsme en theïsme liggen wel eens dichter bij elkaar dan de meeste mensen denken (9).

Religie: opnieuw verbinden

Religie heeft veel, naar mijn mening zelfs zéér veel, te maken met "en". Religie is een woord dat momenteel veel betekenissen heeft. We kunnen al deze betekennissen naast elkaar te plaatsen en onderzoeken. Dit zou ongetwijfeld iets opleveren. Hier werd gekozen om op zoek te gaan naar de oorspronkelijke betekenis van religie. Wat is het wezen van religie? Vermoedelijk stamt het woord "religie" af van het Latijnse "re-ligare", wat "opnieuw verbinden" betekent.
Zoals reeds aangehaald: mystici, of het nu atheïstische zijn zoals Lao Tse * of theïstische zoals Meister Eckhart *, zijn er diep van overtuigd dat alles wat is één is. Dit is ook mijn diepe overtuiging.
Dé manier om terug tot éénheid te komen is uiteraard via opnieuw verbinden.
Onze samenleving is zwaar ziek. De hoofdreden hiervan is dat ze sterk gefragmenteerd * is (in veel kleine stukjes verdeeld is, waarvan de samenhang verloren gegaan is).
Re-ligare is zeer belangrijk in deze tijd. Enkele voorbeelden:

* De mens is (heeft zichzelf) afgescheiden van de natuur. Daardoor kan de mens het regenwoud kappen (10).

Het tropisch regenwoud:
zowel boomstammen
als indianenstammen
worden er ontworteld *.

Een mens die zich met de natuur verbonden voelt, doet zoiets niet. Tijd voor opnieuw verbinden, re-ligare, religie.
In wezen kan de mens zich niet afscheiden van de natuur, beiden zijn verbonden.

* Er wordt een onderscheid gemaakt tussen natuur, natuur en natuur, met name: fysische, psychische en geestelijke natuur. Zo wordt bijvoorbeeld onder milieuvervuiling altijd fysische vervuiling verstaan, dit terwijl ook ons geestelijk milieu vergaand vervuild is. Fysische verontreiniging heeft invloed op ons psychisch welzijn, en andersom. Ze vormen twee zijden van eenzelfde medaille. Nochtans denken velen dat we beiden uit elkaar kunnen halen. Tijd voor re-ligare.

* Er is "onze wereld" en "hun wereld" (11). In onze wereld (wij, de eerste wereld*) wordt iedere dode geteld, in de derde wereld worden ze bij grove benadering geschat. Wij halen onze grondstoffen voornamelijk uit de derde wereld. Halen? Een mooi woord voor afpersen. 17.000 kinderen die dag na dag sterven, dit kan alleen omdat er een onderscheid gemaakt wordt tussen wij en zij. Tijd om dit onderscheid op te heffen, re-ligare.

Er zijn ook heel wat hoopgevende evoluties:
* Zoals reeds aangehaald, wanneer we om ons heen kijken, dan is er veel meer ruimte voor verschillende meningen dan enkele decennia geleden. Op dit vlak is er al heel wat gebeurd. Meer en meer komen ook Oost (vooral atheïstisch) en West (vooral theïstisch) dichter bij elkaar.

*Ook de kloof tussen religie enerzijds en wetenschappen anderzijds wordt kleiner. Is de religieuze wereld een andere dan de wetenschappelijke? Nee toch? Ook hier komen beiden dichter bij elkaar.

* De kloof tussen uiterlijk weten en innerlijke kennis (gnosis) verkleind, zij het dat er nog veel werk is. De mens heeft beide nodig.

Religie en mystiek

Bij religie speelt "en" een belangrijke rol.
Bij mystiek is de sleutelgedachte "alles is één". Hier is geen sprake meer van opnieuw verbinden, alles is gewoon één.
En opnieuw verbinden is dé stap om vanuit verdeeldheid tot éénheid te komen. Zoals we al zagen is opnieuw verbinden "re-ligare", waarvan ons woord "religie" afgeleid is. Religie is - zo beschouwd - een weg, een soort opstap, om tot mystiek te komen.
Iedere mens voelt een drang om opnieuw te verbinden.

Zo is er de seksuele drang, die - vooral op het fysieke vlak dan - een drang naar opnieuw verbinden is. De seksuele drang is in wezen een religieuze drang.
Er bestaat wel een gevaar dat alleen het fysieke aspect aan bod komt, en dan heb je geen verbinden, maar scheiden (scheiden van lichaam en geest), en dat gaat wel in tegen "opnieuw verbinden, re-ligare", en is dus wel anti-religieus.

Enerzijds is er de diepe behoefte tot verbinden. Anderzijds is er ook "de roep van de wereld" die heel veel scheiding met zich meebrengt. Lang niet iedereen is in staat om een grote graad van eenheid te ervaren, zoals in de mystiek. Vandaar dat de religie zijn betekenis heeft. Religie is een weg om tot de Grote Eenheid te komen. Deze "Grote éénheid" heeft vele namen, zoals God, Allah, het Tao, en noem maar op. Iedere religie is een andere weg, maar uiteindelijk komen alle religies samen in de mystiek. Naar de beoefening toe is er een verschil tussen bijvoorbeeld de islamitische mystiek (het Soefisme) en de katholieke mystiek, maar in wezen liggen ze heel dicht bij elkaar.
Meister Eckhart (een katholiek mysticus) zei:

God werkt,
de Godheid werkt niet

Voor mij is "de Godheid" een atheïstisch begrip (ondanks het woord God erin voorkomt). God wordt algemeen als "een wezen, een iemand" aanzien, en dat is "de Godheid" niet. De mystiek heft de tegenstelling tussen theïsme en atheïsme op. Mystiek is in staat om zelfs deze "tegenstelling" opnieuw te verbinden. Mystiek is dan ook de top van religie, van alle religies, zowel de theïstische als de atheïstische.